Γιατί είναι “Λευκές” οι Κυκλάδες;

Για τη κυριαρχία του λευκού έχουν γραφτεί πολλά από πολλούς, όπως π.χ. ένα ενδιαφέρον άρθρο του Μιχάλη Μιχελή στην εφημερίδα Άποψη της Σύρου το 2008. Ο Δημήτρης Φιλιππίδης επισημαίνει σε συνέντευξή του το αυτονόητο αλλά λησμονημένο: «Όταν το Αιγαίο ήταν φίσκα σε πειρατές, οι κάτοικοι των νησιών …πολύ λογικά, άφηναν τα σπίτια τους άβαφα, στο χρώμα της πέτρας. Το να βάψεις ήταν βλακεία εκείνη την εποχή.» Η οπτική ένταξη στο τοπίο ήταν λοιπόν μέσο επιβίωσης, πριν γίνει αργότερα αισθητική αξία.

Η προπολεμική επιβολή του λευκού ασβέστη από τον Μεταξά είχε ως κίνητρο μάλλον τις επιδημίες εκείνης της εποχής, παρά μια γαλανόλευκη αισθητική σαν αυτή που παρακίνησε τη στρατιωτική δικτατορία του 1967 στην απαγόρευση της παραδοσιακής πολυχρωμίας. Διαβάζουμε σχετικά σε ένα έγγραφο που διαβίβασε το «Τμήμα Διοικητικής Αποκεντρώσεως Νομαρχίας Κυκλάδων» προς «τα Αστυνομικά Τμήματα, Δημάρχους & Προέδρους Κοινοτήτων Νομού» στις 15.6.1972: «Μεταξύ των άλλων περιορισμών οίτινες ετέθησαν ως προς την ανοικοδόμησιν, απηγορεύθη και η πολυχρωμία εις το εξωτερικόν των οικιών, ωρίσθη δε ότι κυριαρχούν εξωτερικόν χρώμα των οικιών θα είναι το λευκόν… όπερ άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερον χαρακτηριστικόν των νήσων των Κυκλάδων και εν πολλοίς ενσυνείδητον υποχρέωσιν πάντων των κατοίκων… εις τρόπον ώστε να επιτευχθεί ομοιομορφία εναρμονιζομένη πλήρως προς το ιδιάζον χρώμα των νήσων του Κυκλαδικού Συμπλέγματος.»

Υποχρεωτική Λεύκανση

Η υποχρεωτική λεύκανση συνεχίστηκε και μετά τη δικτατορία. Γράφει για παράδειγμα το ΠΔ ΦΕΚ 931Δ/24.10.02 για τη Κύθνο: «Σε περίπτωση χρωματισμού των όψεων το επικρατούν χρώμα είναι το λευκό». Ομοίως το ΠΔ ΦΕΚ 920Δ/23.10.02 για την Φολέγανδρο: «Ο χρωματισμός στις εξωτερικές επιφάνειες των όψεων του κτιρίου είναι από λευκό υδρόχρωμα ή ασβέστη σύμφωνα με τα πρότυπα της περιοχής». Ωστόσο, όσοι πρόλαβαν νησιωτικές γωνιές όπως η Οία, το Σίγρι, ή η Κάλυμνος πριν εμφανιστούν πισίνες, ξέρουν πόσο διαδεδομένη ήταν η πολυχρωμία.

Στο ΦΕΚ 402Δ/17.5.02 που αφορά δόμηση εκτός σχεδίου σε διάφορα νησιά του Αιγαίου, αναγνωρίζεται ότι σε μερικά από αυτά «πέραν του λευκού, χρησιμοποιούνται και χρωματισμοί που ιστορικά συναντώνται σε κτίσματα του νησιού, και που είναι κυρίως ώχρα, γκρί, λουλακί, κεραμιδί». Το τι προκάλεσε την επιβολή του λευκού και πώς αυτή εξελίχθηκε ως τις μέρες μας, είναι ένα ενδιαφέρον ερευνητικό θέμα που δεν χωρά βέβαια σε ένα σύντομο άρθρο. Το ζήτημα εδώ είναι άλλο: είναι οι οπτικές επιπτώσεις της εκτός σχεδίου δόμησης στα νησιά, ειδικά της πάλλευκης, η οποία υπονομεύει την φυσική γοητεία που την προκάλεσε. Η αισθητική του τοπίου είναι ιδιαίτερα σημαντική σε μια χώρα όπου το φυσικό περιβάλλον και η παλιά αρχιτεκτονική αποτελούν πολύτιμο εθνικό κεφάλαιο.

Γι’ αυτό μια σειρά από διατάγματα όπως αυτά που αναφέρονται πιο πάνω, προσπαθούν να συντηρήσουν το αρχιτεκτονικό παρελθόν επιβάλλοντας λεπτομερείς κανόνες σχεδιασμού των νέων κτιρίων, ειδικά στους παραδοσιακούς οικισμούς. Εκεί το λευκό έχει μια ενοποιητική λειτουργία που υπογραμμίζει τη θαυμαστή πλαστικότητα λεπτομερειών και συνόλου όπως π.χ. το μαργαριτάρι της Χώρας στη Φολέγανδρο ή τη Σέριφο. Αλλά ποια παραδοσιακή ποιότητα έχει π.χ. ένα νησιωτικό τοπίο διάστικτο με άσπρες βίλες, έστω κι αν κάθε μια απ’ αυτές πληροί τις αυστηρές μορφολογικές προδιαγραφές;

Όρια αρτιότητας εκτός σχεδίου

Το πρόβλημα είναι γνωστό, γι’ αυτό τα όρια αρτιότητας εκτός σχεδίου έχουν ήδη αυξηθεί σε μερικές περιοχές. Ωστόσο ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι παύουν εντελώς οι νέες κατασκευές σε λόφους και κοιλάδες του Αιγαίου, οι ήδη υπάρχουσες προκαλούν ένα πρόβλημα που ζητά λύση. Η καλλονή έχει βγάλει σπυριά και χρειάζεται κάποιο μεϊκάπ. Στο παρελθόν που νοσταλγούμε επιλεκτικά, η χρήση της τοπικής πέτρας έδινε την απόχρωση της γύρω περιοχής και στη κατασκευή, κάνοντας πιο διακριτική την παρουσία της. Ένα τέτοιο παράδειγμα βλέπουμε στον Κούνδουρο της Κέας, μόνο που αυτό είναι σύγχρονο. Ο οικισμός που γιγάντωσε εκεί τα τελευταία χρόνια φαίνεται μικρός από απόσταση, φθάνοντας όμως πιο κοντά διαπιστώνεις ότι στην πραγματικότητα είναι αρκετά μεγαλύτερος. Το μυστικό βρίσκεται στο χρώμα: η πέτρα είναι το κυρίαρχο υλικό στην πλειοψηφία των νέων κτισμάτων, εντάσσοντας χρωματικά τους τεχνητούς όγκους στο φυσικό τοπίο.

Φυσικά δεν είναι εύκολο να επενδυθούν υποχρεωτικά χιλιάδες κτίρια με πέτρα. Μήπως όμως θα μπορούσαμε να μειώσουμε τις οπτικές επιπτώσεις των λευκών ‘σπυριών’ προσαρμόζοντας το χρώμα του σοβά τους στο γύρω έδαφος; Η χρήση του κατάλληλου χρώματος -που σίγουρα δεν είναι το αστραφτερό λευκό- μπορεί να αμβλύνει σημαντικά την παρουσία της εκτός σχεδίου δόμησης, επαναφέροντας το Αιγαιοπελαγίτικο τοπίο πλησιέστερα στην παραδοσιακή του εικόνα. Οι κανονισμοί που επιβάλλουν το χρώμα υπάρχουν ήδη, έτσι δεν χρειάζεται παρά να τροποποιηθεί η σχετική διατύπωση σε κάτι όπως: «Στις κατοικίες και επαγγελματικά κτίρια εκτός σχεδίου, ο χρωματισμός των όψεων ακολουθεί την απόχρωση του φυσικού εδάφους του οικοπέδου. Ήδη υφιστάμενες κατασκευές υποχρεούνται να συμμορφωθούν στο παρόν εντός τριετίας…» Εκτός βέβαια αν θεωρούμε τη ‘λευκή ιλαρά’ της νησιωτικής φύσης ως διατηρητέο γνώρισμα της παράδοσης!

από άρθρο του Θάνου Ν. Στασινόπουλου Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.